1 Нюсэгэн Боролзой хүбүүн гэжэ дээдэ үедэ байһан гэдэгаа, аба эжыгээ ан гүрөөл хэжэ тэжээдэг. Мал юумэш байхгүй, ганса ухнатай, хубсаһа хунарш үгэй шахуу, иимэ ядуу амьдаралтай нэгэ хүбүүн байгаа гэнээ.
Тиигээд нэгэ үдэр гүрөөһэлжэ ябатарань, хабха зүүжэ, хабха табижа ябадаг байгааемсэн. Нэгэ хабхадань баабгайн хүбүүн оршоһон байна гэнэ. Амиин хороогоод алаад ябаха гэһэниинь:
— Хайрлыш, хайрлыш, ами үршөөгыш, хабхаһаан мулталыш, — гэжэ баабгайн хүбүүн дуугаржа байна гэнаа.
"Хэды олон баабгай алатараа, иигэжэ дуугаржа, амяа аршалжа байһан баабгай үзөөгүйб. Энээниин амииень хороожо болохогүйем байна", — гэжэ тэрэ хүбүүн ойлгоод, хабхаһаань мулталаад орхижээ.
2 Тиигээд аба эжыдээ ерээд хэлэсэн.
— Ши тиихэдээ яасан* амитамш? Бидэ туража ухэхэ зон губ-ди? Алаад ерэхэеэ яасамши? Бидэ махайкь эдихэ байсан*, сайхан* баабгайн тарган маха Бидэ баабгайһаа доро болоо гүбди? Эхэ эсэгэ хоёроо тураажа алахаа һанаа гүш? — гэжэ аба эжы хоёрынь аргагүй заганаа гэнаа.
— Зэ, маргаарша 6aha нэгэ амьтан ороод байнааб даа, аба, эжы, байгты, бү уурлагты, — гэжэ хэлээд, уигаад лэ, үглөөдэрынь мүн хабхаа эрьеэд ошосонь, нэгэ хулганаан ороод ло, аргагүй пиис-пиис гэжэ байна гэнээ. Мүн алаад орхихо гэхэдэнь:
3 Боролзой хүбүүн, Боролзой хүбүүн, ами үршөө, ами үршөө, эндэһээ мулталыш, эндэһээ һуллыш, табииш, — гэжэ тэрэ хулганаан һураггуй хэлэжэ байхыем гэнэ. "Энээхэн хөөрхэй амитые алаадш яахаб даа", — гэжэ баһал табяад орхибо гэнэ.
Тиигээд лэ хабхаанда ороһон амитанаа табяад ла, хоосон* гэртээ ерэбэ гэнэ.
— Тэрэ заахан амьтаниие эдеэдш садаха бэшэ, — гэжэ аба эжыдээ хэлэбэ.
— Зааханш хадаа хоосонһоо дээрэ, абаад ерэхэеэ яабаш. Бидэ хулганаанһаа доро болоо гүбди? — гэнэ аба эжынь, аргагүй заганаа, уурлаа гэнэ.
4 — Аба, эжы, мүнөө унтыт дяа иигээд, маргаарша баһа нэгэ амьтан ороход байхал даа, — гэнэ.
Маргаарша ошоод лэ, тэрэ хабхаангаа эрьеэд лэ харахадань, нэгэ аряата улааи ороод дэ жүдхэжэ байнз гэнэ. Тэрэ араата иишээш жүдхэжэ, тиишээш жүдхэжэ, хүлөө мултаджа ядажа байтарань, ошоод буудажа алаха гэжэ байтарань:
— Бородзой хүбүүн, одоо ами үршөө, ами үршөө, — гэжэ байна гэна
"Энэ хэды жэл соо ан гүрөөл хэжэ гэхэ ябхадаа, араатын ингэжэ ами үршөө гэжэ гуйжа байхыень дуулаагүйб. Ами үршөөгөөгуй аргагүй*1, — гэжэ мулталаад табиба.
5 Мүн хүбүүн лэ гэртээ ерэсэн лэ аба эжыдээ:
— Мүн лэ мүнөө нэгэ үнэгэн ороод байгаа. Амиим үршөө, амиим үршөө гэхэдэнь, амиинь үршөөдьтёобдөө, юрдое. Энээнһээ урда хэды үнэгэ алаад, дуугаржа байһан үнэгэ үзөөгүйбдөө, юрдөө. Алахада бэрхэ байна тэрэ абяа гаража байгаа араатые.
— Үгы, яаһан хүн гээшэбши? Яаха зон гээшэбибди? Зэ, гансахан уханаа алаад эдихэһээ бэшэ арга һалаа.
Зэ, тиихыемэ бодобол даа. Уханаа алаад ла, арһыенъ бүтүүгээр үбшөөд лэ, аба эжыдээ аррагүй ехээр эдюулээем ааб даа. Тэдэнь ехээр эдеэем ааб даа, үлдэжэ-үлдэжэ. Тиигээд унтахал болоходоо мүнөө бүтүүгээр үбшүүлһэн ямаанайнгаа aphaн coo орожо унтаад, эсэстээ маанад яажа амьдархабибди гэжэ зүүдэ манаха хэрэгтэй гэлсэнэ.
6 — Зүүдээ маная байс, ээлжээгээр унтая. Һүниин нэгэ орожо унтая, — гэжэ абань хэлээд лэ, түрүүшын һүни орожо унтаба. Амын боогоод лэ хүбүүнш табижархисан ороһон нүхэйн.
— Зай, зүүдэлбүүш. аба?
— Зүүдэлээ, зүүдэлээ, ехэ һайхан зүүдэлээб. Эсэстээ нэгэ жаргахым байнабди гэжэ зүүдэллаа.
— Зэ, эжы, мүнөө һүни орогты даа.
Хойто һүни эжыгээ ямаанайнгаа бүтүүлсэн арһан соо оруулаад унтуулба. Эжыиь гараад ерхэдэнь:
— Зэ, эжы, эжы, зүүдэлбүү?
— Зүүдэлбаа.
— Ямар зүүдэ зүүдэлбэ?
— Үгы, энэ эсэстээ нэгэ жаргзмаар юумэ байгаа бы.Хоол юумэ, нэгэ нойтон юумэ байха, туражал үхэхэгуй байнамди гэжэ бодоном.
7
Зэ, саада үдэрынь өөрөө орожо унтаха болоод лэ, амһарынь уюулаад лэ унтаба гэнэ. Аба эжы хоёрынь лэ үглөөгүүр бодоод, амһарынь тайлаад лэ гаргаад асууһанинь:
— Би зүүдэлээгүй, огто зүүдэлээгүй, — гэнэ хүбүүн.
— Ши зүүдэлээш. Яагаад маанадһаа нюуха болобош? Яаһан золигобши? — гэжэ мүн заганаа ха.
— Би зүүдэлээгүйльдеэ. Зүүдэлээ һаа хэлэнгүй яахабиб даа, — гээд нүгөө хүбүүн энгээд лэ байна.
8 — Ши зүүдэлээд лэ нюужа байнаш. Хэлэхэгүй ямар шалтагаан шамда гарааб? Хэлэхэгүй haa, ши юрөөсөө энэ шэгээрээ яба саашаа.
Хоюулан яажа байжа ямаанайнь арһан соо хиигээд, амайнь боогоод, хоюулаа тэлэжэ абаашаад, далайда шэдьтибэ гэнэ мүнөө хүбүүтээ. Далайн долгёондо урдажээл ябажа байтарань, далайн эргиһээ мүнөөхил уруугаа энгэжэ ургаһан бургааһанда ошоод шагтагалдаад байтарань, мүнөөхил амяа үршоолгэһэн хулганаан харажархиба.
— Энэ ухнаанайл арһан соо минии ами үршөөһэн хүбүүн далайда урдажа ябаа юм ха юм даа. Эиээниие уһанда шэнгэшөөгүйдэнь аминнь хайшан гэжэ үршөөжэ абалтайб, — гэжэ далайн эрьеэр иишэ тиишээ гүйжэ байтарань, мүнөөхи хулганаа барижа эдидэг араатан барижа эдихэеэ дуугаржа гүйгөөд ерээ гэнэ. Эгээл дээрэнь хүрөөд ерэхэдэнь:
9 — Һүү, байгыш, байгыш, намай бү эдииш! Намай амиимни үршөөһэн хүбүүн энэ далайда урдажа ябана. Энэ бургааһанда шагтагалдаад байна. Хара ухнатай байдагыемсэн, юушьегүй Нюсэгэн Боролзой гэдэг хүбүүн.
— Һyy, тэрэшни баһа минии ами хабхада ороод байтарни үршөөгөөем. Энээнииеш яажа гаргаха гээшэбибди? Хоюулаа диидэхэгүйлди даа. Энэ арьяатан гүрөөл гэдэг амьтан соо эгээл тэнхээтэй хэн байдаг бэлэй? Баабгайл байдаг гээшэ ха, — гэжэ араата гүйшэбэ гэхаа модон дотор ороод лэ.
Гүйжэ ябатарань, нэгэ баабгай дайралдаа гэнэ. Тэрэ баахалдайда:
10 — Минии ами үршөөһэн нэгэ нюсэгэн ядуу Боролзой хүбүүн гээшэ ямаанайнгаа aphaap тулам хиигээд, тэрээн соо хэгдээд далайда хаягдаһанаа, нэгэ бургааһанда шагтагалдаад байна. Тэрээниие аршалжа абаха ямар хэрэг байна? — гэнэ.
— Һyy, минии бага балшар хүбүүн байхада би нэгэ муу хабхадо оршоһон юмби. Баһа тэрэ хүбүүн амииемни үршөөжэ абаһан юм. Тэрэниие аршалжа абангүй юу, — гэжэ баабгайн хүршэ ерэбэ гэнээ. Баабгай юун байхаб даа, тэрэ ямаанайнь арһанһаа абажа шэдэдьтибэ гэнэ. Тиихэтэйнь адли тэрэ амһарынь тайлаад:
— Ши иихэдээ юундэ иигэжа ябанабши? Юун болоо гээшэб? Шамда одоо юун хэрэггэйб? Бидэ хэрэгтэй юумыешни оложо үхэбди. Мүнөө амиишни абарба гээшэ аабзабди, үхэхэеэ байһыещни, — гэбэ юм ха.
11 Хүбүүн һуугаад бодожо-бодожо:
—Үгые бии болгодог, үгээрһээе баяжуулдаг молор эрдэни гэжэ юумэ намда хэрэгтэй, — гэбэ.
Зай, тиихэдэнь тэдэ гурбаниинь. тиимэ юумэн байха гү гэжэ гурбуулаа зүбшэбэ.
— Баруун түбиие эжэлжэ түрэсэн нэгэ бардам баян хаан байдаг гэдэг, тэдэнэйдэл байдагым гэдэг даа. Зэ, тиигэбэл тэрэниие оложо, асаржа үгэе тэрэ хүбүүндэ. Зэ, тиигэе, тиигэе, — гэлсээд лэ, баруун түбиие эзэлсэн баян хаанайхи уруу ябаа гэнээ. Холош гээшэнь булайш байгаа ха, удаанш ябаһан гээшэнь ухаангүй. Арайл гэжэ хүрэжэ ошоод лэ харан гэһээнь, одоо байшан сагаан хэрэм хашаатай, үүдэниинь хаалган дээрэнь хоёр таладань одоо манаа солдаадууд зогсонхой буу зэбсэг баряад, орохын аргагүй.
12 — Зэ, энээндэ одоо яахабибди? Энэ амиимнай абараа гэжэ Нюсэгэн Боролзойн түлөө ябаһаар бидэ алуулхабди, зэ, болиеы, тиимэһээ ябаеы, — гэжэ байиа баабгай, нэгэ бүдүүбтэр ухаантай амьтан. Тиихэдэнь аргатань:
— Зэ, бай, бай, баабгай, хүлеэжэ бай, нэгэ арга байха.
— Зай, ямар арга байна? — гэжэ баабгайнъ бүдүүн нэгэ аргаар бүр-бүр гэнэ.
— Хулганаан, шч одоо хамагын амитанда үзэгдэхэ, мэдэгдэхэ бэшэ амитан байнаш, энэ хашаан доогуур газар ухаад оршо. Энэ байшанайн хаяан заваалин доогуур баһа газар ухаад оршо. Гэрынь забһараар нэгэ забһар олдоогүй һаань, мэрэжэ байгаад нүхэ гаргаад ороорой. Тэрэ молор зрдэни хаана байнаб хаанайда, тэрээни мухарюулаад унагаагаад, абаад ерэ тэдээни унтаанда һүни, — гэбэ аргатань.
13 — Зай, тиигэе, тиигэе.
— Зай, бидэ эндэ ой тайга дотор хүлеэжэ байел даа.
Тэдэ хоёрш ой тайга дотор ороод, хүлеэгээд байсань, хулганаанш малтаад орооем байна. Ороод харасань, молор эрдэни гээшэнь туяа татажа бурханай дэргэдэ нэгэ сүгсэнь дотор байна гэнэ. Тэрэ бурханайнь дэргэдэ нэгэ муура байна, хөөшхэ, уяатай. Тэрэ хулганаан эргижэ ерээд, нүхэдтөө хэлэнэ:
— Тэрэ молор эрдэни бурханай дэргэдэ сүгсэ соо туяа татажа байна. Тэндэнь бурханайнь дэргэдэ минии дайсан байна, хөөшхэ, — гэжэ хөөрэбэ.
— Зэ, зэ, нэгыгээ хороогоод яахамнайб, ябая, ябая, — гэбэ мүнөөхи баабгайнь — Юрдөө, хая саашань, ябая.
14 — Баабгай, өө, баабгай, нэгэ жаахан тогтожо хайрла. Басал яэгэ арга байна, — гэжэ аргата улаан гуйна.
— Хай, ямар арга байна? — гэжэ баабгайнь бар-бар гэжэ байна гэнэ.
— Зай, ши мүнөө һүни оро. Мүнөө һүни бэлэн нүхэн дээрээ гүйжэ ороод лэ, хаанай унтаанда дэрэ дэбисхэр дээрэнь гараад, шинии шүдэн муудахаем бэшэ, хамаг үһыень хуу хибэжэрхи даа. Хойто һүнинь шамай барюулха гэжэ өөрынгөө толгойдо асаржа муураяа уяха даа, — гэнэ.
— Зай, тиихыема болоо, — гэжэ.
15 Тэрэ һүни гүйжэ ороод лэ, хулганааншни яахаб даа, хаанай түлэг нойрой хурхираан дотор толгойдонь гаража ерээд лэ, хамаг үһээнь хуу таһара хазажархиба. Тиигээд үглөөгүүр хаан һэреэд лэ:
— Һуни ямар бузар булай юумэ болобо гээшэб! Ямар ёро хараба гээшэб энэ хулганаан! Хамаг толгойм үһэн һалаба гээшэл. Одоо хуу ялаан болотор эдижэрхибэ. Яагаа муухай амьтан гээшэб! — гэжэ хаан элдэбээ гаража ерээд лэ, хойто һүни энэ золигые барьжа эдюулхэ гэжэ, бурханай дэргэдэ уяатай байһан муураа өөрынгөө тодгойн дэргэдэ абаашша уяад лэ, оронойнгоо хүлһөө, унтаба гэнэл даа.
16 — Зэ, нээрээ тииһэн гү, али үгы гү? Нээрээ тииЬэн байбад, ши тэрээниин бурхан дээрэһээнь унагаагаад, тулхёод абаад ерээрэй, — гэжэ аргата улааниинь заагаа ха.
Нээрээл ошоод хараһаниинь, тииһэн байна гэнэ хойто һуниндөө. Зай, бурхан дээрэнь гаража ерээд лэ, унагаагаад лэ, молор эрдэниеэ түлхиһөөр лэ гаргаад лэ, гадаа хаалганай хирэм доогуурань багтажа үгэнэгой. Гайхаад лэ, тэндэнь орхидтёод, нүхөөрөө гүйжэ гараад:
— Эндэ асарһам, орой багтажа гаража үгэнэгүй, — гэбэ.
— Зээ, орхи, орхи! Тэрзэнииешни яажа абахабибди. Бидэ орохо аргагүй, — гэбэ гэнэ баабгайн, баса бар-бүр гэбэ.
— Бай, бай, арга байна.
17 — Ямар арга байнаб? — гэнэ баабгайн.
— Заа, ши хулганаан, ордогоороо оро энэ нухөөрөө. Oohopлуулаад оро хүзүүгээрээ. Ошоод: "Тэрэ молор эрдэниеэ би тэбэрлэлаа", — гээрэй. Тиихэдэшни бидэ татаад орхино.
Заа, тиигээд хүзүүнһөө ооһорлуулаад, тэрэ нүхөөрөө ороод лэ, молор эрдэниеэ тэбэреэд лэ:
— Заа, би тэбэрлэлаа, — гэбэ.
Тиихэдэнь татан гэсэнь, эгээл хабшагдажа алдан хулганаан тэрэ молор эрдэнитэеэ гараал даа.
Зай, иигээд дэ ябажээ наащаа. Энэ гурбанш Нюсэгэн Боролзойгоо баярлуулха, баяжуулха гэжэ энгэжэ ябажа ябана. Ябажа байсарань, нэгэ уһан лэ, замгүй үep байяа гэнэл даа.
18 — Зай, хайшан гэжэ энээниие гарахаб?
— Зай, нам дээрээ, үнэгэн, гара. Хулганаан, аман соогоо молор эрдэниеэ хээд, үнэгэн дээрээ гаража hyy.
— Зай, тнигэе, — гэлдээд лэ, тиигээд бүгэдөөрөө yhaa ойможо эхилжэ байна даа. Ойможо-ойможо байсарань даа, уһанай дунда баабгайнь:
— Үнэгаан, — гэжэ хэлэнэ,
— Аан, — гэжэ.
— Хэр гүнзэгы байна энэ уһан? — гэнэ.
— Гүнзэгы байноо, гүнзэгы байна, — гэнэ.
19 — Хулганаан, — гэиэ. Мүнөөхи аман соогоо молор эрдэниеэ хэһэн, дуугарха арга яаһан байхаб. Абяа гарбагүйл ха.
— Аа, ши баса бүдүүрхээд абяа гарахагүй бы, — гэжэ ерээд лэ, нэгэ бага бэеэ сэгсэшөөд лэ, yha руу унагаахаар болоходонь:
— Гүнзэгы байна, гүнзэгы байна, — гээд лэ дуугархадаа, мүнөөхиш алдажархибал даа yha руу молор эрдэниеэ.
Саанань гараад:
— Ши яаба гээшэбши? — гэжэ мүнөө хоёршни зэмэлбэл даа баабгайгаа.
— Мартаххёобээ, — гэжэа байнал даа мүнөөхинь. Теэ яахаб тэрэ бүдүүн баабгайе.
20 — Зэ, энээниие яахаб, үнгэрөө. Ябая, ябая, — гэжэ байна. — Одоо асаржа ябаад, уһанда алдаабди гэеэ. Нэгэтэ мании наһыемнай абарһаем, баяжуулаабди Нюсэгэн Боролзойе гэжэ ябахаяа орхие саашань.
— Баабгай, баабгай, басал нэгэ арга байна. Зааха хүлеэжэ бай.
— Заа, ямар арга байна?
— Хулганаан, ши уһанай эрьеэр лэ орой пиис-пиис гээд лэ ушаргүй гүйгөөд лэ, ухаан мэдээнгүй гүй. Зай, тиихэдэшни Лусан хаан: "Юун болообээ, хулганаан?" — гээд уһанһаа шагаагаад hypxa байха. Тиихэдэнь: "Наада уһандашни бузар ороод, тэнгэриин хаан тэһэ нэргихээ, һомо буулгахаа байна. Энэ уһынгаа шулуу шонхорынь одоо хажуу тээшэнь хаяжа үзэгты", — гэжэ хэлээрэй, — гэбэ гэнэл даа.
21 Зай, тиигээд тэрэ үнэгэнэй хэлэһээрэнь, ухаангһй пиис-пиис гэжэ дуугаржа ябаад лэ уһанай эрьеэр угаар зүггүй гүйшэбэ гэнэ. Нээрээ Лусан хаан уһанһаа шагаагаад:
— Юун болообээ, хулганаан? — гэжэ.
— Наада уһандашни бузар ороод байна. Тэнгэриин хаан орой тэһэ нэргихэеэ байна, һомо буулгахаяа ерэжэ ябана. Одоо бушуухан албата харсагаа суглуулжа уһаа арилгаагүй хадатнай болихоёо болёод байна даа, — гэжэ одоо үнэгэнэй хэлээшээр хэлэбэ гэнэл даа.
Тиихэдэнь нээрээ хамаг жараахайнуудаа абажа, уһанайнгаа амьтануудые хуу суглуулаад лэ, одоо уһанайнгаа торой шабхыень гаааашань шэдэбэл даа. Тэрээн соо молор эрдэнин гараад ерэбэл гэнэл даа. Тиигээд тэрээнээ абаад лэ энэ гурбанш ябашабал даа. Ябаад лэ байсан, ябаад лэ байсан, орожо ерэбэ гэн дээ.
22 — Зай, хэлэһээрэшни молор эрдэнииещни асаржа үгэбэбди, Зай, энгээд ши амар сайхан жаргаарай, амьдараарай, сайн сайхан һуугаарай, — гэжэ мүнөө молор эрдэниинь Нюсэгэн Боролзойдоо үгөөд, нүгөө гурбанш: "Ая замдаа ябая даа", — гээд ой тайга руугаа ябаад ошобо даа.
Зай, тэрэ молор эрдэниеэ абаад лэ тэрэ хүбүүнш унтаад лэ бодоходонь, яаха аргагүй сайхан үргөөн гэр дотор байжа байна гэнэ. Гүйжэ гараад харан гэһээнь, табан хушуу мал гээшэ газаагуур дүүрэн. Орой баяжащанхай байна. Зай, энгээд лэ эжы абаяа ошожо асараад лэ, баяжашанхай байжа байсан.
23 Жаран тэмээн ашаатай нэгэ худалдаан ерэбэ гэнэл даа.
— Һээ, энэ Боролзой хүбүүн ямар баяар байнаш. Зай, шамда үгы юумэ үгы, бүхы мал байна. Шамда үгы юума юу байна, бараа байхгуй байна. Ши энэ жаран тэмээ бараа бугэдынь абалаа. Ши энэ бурхан дээрээ байгаа энэ молор эрдэниеэ угэ бидэндэ, — гэжэ.
Нээрээ Боролзой хүбүүн бодоод лэ байсан: 'Газаагуур дүүрэн энэ табан хушуу мал байна. Нээрээ энэ барааеын бултыень абахым байна. Энэ ганса юумэ үгэшхэдэ яадагым", — гэжэ бодоод лэ, мүнөө молор эрдэниеэ абаад лэ үтэжэрхибэ тэрэ худалдаашанда. Нүгөөдхишни жаран тэмээн ашаагаа буулгажа хаяад лэ, молор эрдэниинь абаад ябашаба гэнэ. Тиигэжэ унтажа-унтажа бодосонь лэ, мүнөөхил уһанай эрье дээр, мүнөөхи олон малш байдаггүй, мүнөө жаран тэмээн ашаанш байхгүй байн гэнэ.
24 Эжы аба хоёрынь мүнөө заганханшье аргагүй:
— Ши, юрдөө, энэл мүрөөрөө яба. Юунэйш жаран тэмээн ашаан гээшэб. Ши наймаашанай үгэдэ орожо, хайран олосон юумыгээ үгы хэбэш. Одоо энэ бараатай бараагүй болохо байсыема.
Эжы аба хоёрынь ушаргүйгөөр эаганаад лэ, нюдөөд, сохёод лэ, нүгөө арһан тулам соонь хээд лэ, уяад лэ:
— Ши энэ мүрөөрөө яба, — гээд лэ далай руу шэдэжэрхи6э ха. — Урдажа ухэт. Энээнтэй, энээнгүйш манда адли, туража үхэхэмнай адли, — гээд.
25 Энгээд мүнөөхшп далайн долгиндо хүгэсөөр байгаад лэ, далайн саана гаршаба гэнэл даа, саад таладань хаягдашаба гэнэ хайр дээрэнь. Ямаанайнгаа арһан туламтай хэбтэжэл байна гэнэ. Саада талын хаанай адуушан ерээд, мори уһалжа байтараа харажархиба.
— Энэмнай юун гээшэб? Энэ юун хэбтэжэ байна гээшэб? — гэжэ тэрэ туламыень үдьхэлөөд үзэнэ. Үдьхэлдэнэ, бальбагар зөөлэн юумэ байна. "Нюур амыем тэһэ үдьхэлнэ аа гү" — гэжэ һанажа хэбтэнэ гэнэ. Тиижэ байсанаа амһарынь тайлаад үзэхэдэнь, хүн байгааемааб даа. Унаадтёо мүнөөхиш сошоод.
— Энэ яажа байгаа хүн гээшэбши? Яажа байһан амьтан гээшэбши? — гэбэ ха.
26 — Шамһаа байха хүүндэ хэлээгүй аад, шам шэнги мууда хэлэдэг юм гү? — гэжэ мүнөөхиш hapxarap байна гэнаа.
— Энэш ямар дорюун эолит бэ, энэ манай газар дээрэ хэбтэһэнээ мэдэхэгүй.
Һөөргэнь боогоод хаядьтнба. "Энэ дорюун зандаа энэ арһан тулам соогоо туража үхэдэгыем гү, али яадагым. Саанаа эдьхыемтэй ябадагы-ем г,', али үгы ябадагыем гу", — гэжэ далайн эрьедэ дахин боогоод лэ орхижорхибо.
Баруун хаан зүүн хаан хоёр хоорондоо ехэ мүрысөөтэй. тоголдог, бэе бэсэ нюулдадаг байгаа. Нюуһан хаанаа олоогүй haa, нэгэ замгүй юулэ алдадаг. Тиигээд баруун хааниин зүн хаанаа олохоё болёод, маша ехэ юумэ алдаха болоод байсан. Тиихэдэнь адуушан хэлэбэ гэнэл даа:
27 — Энэ мнай далайн эрье дээр нэгэ ямаанай арһан ту лам соо нэгэ хүн хэбтэхым. Танаһаа байха һайн хүндэ хэлээгүй аад, та мууда хэлэхэмни гү гэжэ ехэ энеэжэ хэбтэһэн юм. Тэрээниие асаржа эрдэм ухаанииемнай олуулха байгаа, шадалтай, эрдэмтэй хүн гэжэ бодомоор байиа.
— Тиигэбэл тэрээниие гараад абаад ерэгты, ганзагалаад, — гээ гэнэ.
Хэбтэжэл байсань, одоо ганзагалба гэнэ, эльгэ бөөринь одоо долгитор ганзагалжа асараад лэ хаанайда гаргажа хаяба. Юу хээ эдюулээд уулгаад:
28 — Зай, энэ хааниие би олохоео болёод байнаб, хоюулаа ехэ мүрысөө хэһэн байнабди. Энээниие олохо арга юу байиа? Ши мэдэхэ аргатай һаа, хэлээд үгэ. Мэдээд лэ хэлэсэн байбалшни, бидэш, юрдөө, би хаан шэрээнһээ шамда буужа үгэнэ, үшөөш ондоо хаанай ехэ юумэ абана, — гэбэ гэнэ.
— Заа, та ошоод гэртэнь, хойто ханадань үлгөөтэй номо сомо байха. Эрэ хүн хадаа хүршэгэнүүр сайхан номо сомо байнуу гээд хүбшыень татаарай. Тиихэдэшни олдохол даа, — гэнэ
Юу хэлэнэ гээш даа гэжэ тэрэ хааншни гүйлгэжэ ошобо тэрэ хаанайдаа. Нээрээ номо сомо байна хойто ханадань үлгөөтэй. Тэрэнииень шууд ошожо абаад лэ, номо сомынь абаад лэ татахадань:
29 — Оо, ёо-ёо, ууса мүрыемни таса татахань, — гээд лэ номо сомо доторһоонь гараад ерэбэ гэнэ мүнөөхи хааншни. Зай, тиигээд лэ олоод, мүнөөхи ехэ мүрысөөгөө тэрэ хаан абахаем болоод ло:
— Тэрээниие һөөргэнь абаадаад хаядьтигты саашань, — гэбэ.
Хаан шэрээнһээ бууһаншье юумэ үгы, харин һөөргэнь хаюулжархёо ха.
Нүгөө хааниинь бэдэржэ олохо ээлжээтэй болоһон, баһал тэрэ хааниинь оложо шадахаяа болишобо гэшээл даа. Тиигэсэн адуушан хоорондоо хэлсээтэй, холбоотой ажал түрэлөөрөө уласуудшни, адаһа малаа эдеэлжэ, уһалжа ябахадаа хөөрэлдэжэ ябадаг. Нүгөө хааниинь адуушан нүгөө хаанайнгаа адуушанда зсэлэбэ ха:
30 — Танай хааниие энэ манайда нэгэ туламтай хүн оложо үгүүлсэн. Тэрэ хүн дараа олосон танай хаании. Тэрэниие таанар абаашажархигты.
— Тэрэнь холо байдагыем гү, али хаана байдаг юм?
— Үһанайнгаал эрьедэ хэбтээл ааб даа, хаана ошохоб.
— Абаад ерэе, абаад ерэе, — гэлдээд лэ, уһанай эрьедэ гүйлгэжэ ошоод лэ, абаад ерээд лэ, эдеэ юумэ эдюулээд лэ, асууһаниинь одоо:
— Тэрэ хаанайда ошоод одоо хододоо хониинь бэдэрнэ. Хододоо хониинь хараад лэ гэшхэжэ ябахадашни, нэгэ яаха аргагүй сайхан шара халзан эрги байха. Тэрээниинь одоо гэрын хашаан доторонь оруулаад, хажуудань ошоод шангахан барижа унагаагаад: "Эрэ хүн байгаад эрги coohoo олдохоем шуу", — гэжэ гэдэһээнь хаха эсхэхэеэ забдаарайш, тиихэдэшни олдохол даа.
31 — Олдоо һаань, одоо бишни хаан шэрээһээн буужа үгэнэ, — гэжэ хэлээ нүгөө хаанай хэлэһэн шэнги.
Тиигээд лэ тэрэш нүгөө хаанайдаа ошобо. Тиигээд хонин соонь ороод худхажа ябасарань, арайл нэгэ томо эрги, аймшагтай томо һүүлтэн шара халзан эрги байна гэнээ. Тэрээниинь зорёон һүүлһөөнь зулгаажа байжа шэрээд, гэрэйнь хашаан соо оруулжал ерээд лэ, барижал абаад лэ, газарта наншаад лэ, хутагаа абаад лэ гэдэһынь хахалхаяа байхадань:
— Үй, гэдэһым хахалжа бү орхи, — гэжэ нүгөөдхишни гараад ерэбэ гэнэ.
Зай, энгээд нүгөө хаанаа баһал оложорхёо ха мүнөөхишни. Зай, тиигээд хоёр хаан тэрэ хүбүүндэ хоюулаа шэрээһээ буужа үгэбэ гэжээ. Зай, энгээд мүнөөхи эсэстээ жаргана гэжэ аба эжынь зүүдэлжэ байсанштаа. Тиигээд лэ аба эжыгээ асараад лэ тэрэ хүбүүнш, хоёр хааны эзэлсэн хүншни хэмжээ хизааргүй амар сайхан жаргаа гэнэдээ.