Байкальские сказки
Зориг ехэтэ Жэбжэнэй

1   Үбгэн Жэбжээнэй хадаа үншэн гансал хүбүүн байһан гэхэ. Аба эжыгынь хадаа урданай баяд ноёд добтолжо, адуу малтайнь абаа-шаҺан гэдэг. Ганса хүбүүн утаариин нүхэндэ үлэһэн байха Утаариин нүхэн соо хүбүүгээ хээд голомтодоо орхёод до, эхэ эсэгэ хоёрынь баяд ноёдто абаашуулһан ха.

Тэрэ хүбүүн горьтой болоод лэ ан гүрөөл агнадаг болобо ха, хоол хэхын түлөө. Хубсаһанш, хоолш — юунш байхагүй. Урда хойноо мүнөөхи туулайн, шандаганай apha уяад ла, иигээд лэ ябадаг байгаа.

— Аба эжышни хэн бэ? — гэхэдэ:

— Уулын орьёл абатайб, утаариин нүхэн эжытэйб, — гэдэг байгаа.

2  Хүбүүн горьтой болобо ха. Горьтой болоходоо, бодол түрэбэ ха: Таяса сусал гал болодоггүй, Ганса хүн хүн болодоггүй, нүхэртэй болохо байна", — гэжэ.

Зуун урда зүггэнь Шаралдай Мэргэн гэжэ багша байһан гэхэ. Тэрээндэ хүрэжэ ошобо ха, хубита нүхэрни али гэртэ байнаб гэжэ һураха гэжэ. Ерэхэдэнъ — үрхэшьегүй, үүдэшьегүй гэр байна.

— Үрхэтэйем һаа неэ, үүдэтэйем haa онгойлго, үгы һаашни таһа харбахаб, — гэбэ тэрэ хүбүүн.

3  Номо һаадагтай ябаһан байгаа. Тиигээд арай гэжэ орохо газар оложо ороходонь, Шаралдай Мэргэн шара эреэн могой болоод голомтоёо гурба дахин оройгоод хэбтэһэн аад лэ, "аа" гэжэ бодожо ерэһэн гэхээ. Бодожо ерэхэдэнь, иимэ ушараар ябаһан хүнби гэжэ хүбүүн хэлэжэ үгэбэ ха.

— Баруун хойто зүгтэ Лабандуу хаанай басаган гэжэ Лабша гуаа дангина басаган байха, — гэжэ хэлэбэ.

— Тиигээд тэрээндэ ямар юумээр ябажа хүрэхэбиб? Унаагуй ябаган хүн гээшэб, — гэбэ.

4   Баһал нэгэ ан хэжэ ябахадань, эдьхэемээ хэжэ ябахадань, зээрдэхэн дааган, унаган хүбшэ cooho олдоо. Тэрэ даагаяа морин болгоогоо. Морин болоходоо, долоон жэлдэ эсэдэггүй Доёр зээрдэ морин болоо. Тэрэнээ унаад лэ, баруун хойто зуг баряад гарабаем бэддаа. Тэндэ хүрэхэ гэжэ ябатараа, тэрэ Лабандуу хаанай haaлишануудаар, тугал адуулжа байһан тугалша үбгэнтэй уулзаба. Тэрээнһээ һураба:

— Хаан басагатай гү? — гэжэ.

— Басагатай.

— Ши хаанай юу хэдэгэбши?

5  — Би хаанай тугалшан гээшэб. Үхэрөө абаашаад haaxa. Тиигээд лэ үнеэ һаагаад лэ һаалишад хүнэгөө угааха. Тиихэдэ лэ хүнэгэй угаадаһа уудагалби дна. Тиигээд лэ хаанай басаганай унтахадань, хүлынь ула долёожо унтуулдагби, — гэнэ.

Тиихэдэнь лэ тэрэ хүбүүн үбгэнэй хубсаһыень үмдөөд лэ, ту­галшан болоод лэ, тугал туугаад лэ ошобо юм бэддаа. Тиигээд тугалынь оруулжа ерээд лэ, тэрэ хүнэг юумэ угаахадань лэ угаадаһайнь ууба. Тэрэ хаанай басаганай булган хүнжэлдөө бууяжа, халюун хүнжэлдөө хааяжа хэбтэхэдэнь, хүлынь долёохо ёһотой болоно. Нэгэ тугалай хэлиинь абаад ошоһон байгаа тэрэшни. Тугалай хэлэнэй зөөлэн газараарань басаганай хүл долёожо байтараа, хатуу шэрүүн газараарань долёожорхибо ха.

6   — Аа, юум?! — гээд лэ тэрэ басаган бодожо гаршэрээ. Басага-най бодоходонь, хүбүүн хөөрэлдэбэ ха тэрэ басагантай. Хөөрэлдөөд лэ, тэрэ хүбүүн басаган хоёр үбгэ һамган болохо болобо. Тэрэ басагые Шаазгай Мэргэн хаанай Шагшага Мэргэн Тайжа хүбүүндэ хадамда үгэхөөр хэлсээтзй хурим түрэ түхеэржэ байһан ха.

Түрэ дээрэ хүбүүн ошобо ха. Тиихэдээ долоон жэлдэ эсэдэггүй Доёр зээрдэ мориёо хаанай адуундань табижархиһан гэхэ. Хаанай адуундань табихадаа, баруун урда хүлдөө мүнгэн бугаагтай хөө хара морин болгоод табяа ха

Тиигээд лэ хаан басагаяа хадамда үгэхэдөө асууна ха:

— Зээ, щи ямар мори унахабши?

Тэрэ басаган хүбүүн хоёр хэлсэһэн байгаа, тиимэ мори табихаб, тиимэ болгохоб гэжэ.

7   — Баруун урда хүлдөө мүнгэн бугаагтай хөө хара мори унахаб, — гэжэ басаган харюусана.

Тиихэдэнь лэ хаан хэлэжэ байна гэхэ:

— Энэ хариин хүнэй харатан, хоротон гээшэ гү, яагаад энэ манай адууи һүрэгтэ иимэ мории бии болохо байгааб, — гэжэ байна ха.

— Абамни, эды олон адуун һүрэг сооһоотнай гансахан мори эрижэ байна гээшэб, үгэнгүй байха аргагүйт, үхэ ёһотойт, — гэжэ байна ха басаганиинь.

Гансахан басагандаа үгэбэл даа эриЬэн морииень. Тэрэ моримнай хөө хара морин бэшэ, долоон жэлдэ эсэдэггүй Доёр зээрдэ морин байжа, хубилха аргатай байба ха. Тэрэ мориной ууса дээрэнь нэгэ сог шэнги улаан юумэ байгаа ха. Тэрэнь хадаа дээгүүр дэгдэшэхэ аргатай болгодог байгаа Доёр зээрдэ мориие.

8   Мүнөөхи басаганай морин дээрэ һуухатайнь хамта морин гэнтэ дээгүүр дэгдэшэбэ ха. Шаазгай Мэргэн хаанай Шагшага Мэргэн Тайжа хүбүүн мориной дэгдэхэдэ, таһа һуршөө гэдэргээ. Тиихэдээ тэрэ һамгаяа алдааем бэддаа. Тиигээд лэ байхадаа Шагшага Мэргэн Тайжа хэлээ гэнэ: "Арбан жэлдэ абаахайн муреор ябажа, хо рин жэлдэ хорхойн мүрөөр ябажа, олохоб энэ һамгаяа", — гээ.

9   Тиигээд лэ мүнөөхи хүбүүншни һамгаяа абаад байрадаа ерэбэ ха. Һамгатайгаа, морьтойгоо гурбан амитан байба хаш даа. Тиигээд тэрэ хүбүүн ан юундэ гарадаг байгаа ха, мал адууһагуй. Тиихэдэнь тэрэ золигшни ерээд лэ, Шагтага Мэргэн гээшэ, һамгыень абаад ябашаба. Агнууриһаа бусажа ерэхэдэнь, һамганиинь үгы. Үбгэндөө бэшэг бэшэжэ орхиһон байгаа тэрэ һамган: "Зай, иигээд лэ дүүрөө юм ха даа. Минин хойноһоо нэхэхэ гээшэ бэрхэтэй. Энэшни гайтай амитан байна" — гэжэ.

10   Жэбжээнэй хүбүүн хойноһоон ябашаба гэяэл даа. Хоноод, саашаа ошоһон гаэартань хүрэжэ ошобо. Тэндээ баһал бэшэг бэшззд орхиһон байгаа Һамганиинь: "Энэшни һомо номынгоо зэбын хурса түмэр дээрэнь нюргаараа хүндэлэн унтадаг хүн байна", — гэжэ. Тэрээн дээрэ тиигэжэ унтадаг хадаа Шагшага Мэргэн Тайжа бараг хүн байгаа ёһотой.

Тингээд Үбгэн Жэбжээнэй саашаа ябабал даа. Харгыда аяшараа юм бэддаа. Зуураа тэрэшни амарба ха. Барагтай бэетэй хүн байгаа хаш.

Хүлынь нэгэ горхоной урда тээ, тархинь хойто эбэртэнь. Тэрээгүүр нэгэ адуушан ябаһан ха. Тэрэ адуушан Үбгэн Жэбжээнэй хамар дээрэнь ошожо һуужархиба гэнэ. Тэрэнь барагтай хамартай байһан (минии хамарһаа горьтойхон байгаа гэжз онтохошон хэлэнэ). Тэрэ адуушан хамар дээрэнь һуугаад унгашхоо.

"Газар газарай агаар иимэ ондооемаабы", — гэжэ Үбгэн Жэбжэзнэй бодоно. Тиигэжэ байтарынь лэ долоон жэлдэ эсэдэггүй Доёр зээрдэ морин дэ хүлөөрөө сабшаба гэнэ, түүрээбэ гэнэ: "Түргэн гэгшын бодог' — гэнэ.

11   Бодобо гэнэ. Тиитзэд дэ саашаа ябаяд лэ хүсөө ха даа Шагшага Мэргэн Тайжые. Алшууртай тамхияа хуршаадаа уяжархёод лэ харбаба. Тамхияа андалдая гэжэ тамхияа андалдажа татаба. Тиигээд лэ туршалсаа ха даа тэдэ хоёр. Шаазгай Мэргэн хаанай Шагшага Мэргэн Тайжа Үбгэн Жэбжээнэйдэ хүсэ хүрэхэ аргагүй болобо ха. Тиихэдээ Шагшага Мэргэн Тайжа гээшэ булжамуур шубуун болоод ниидэбэ ха. Үбгэн Жэбжээнэй хойноһоонь харсага болоод тэрэ шубуу барижархиба. Тэрээнһээ сааша хубилхадаа, Шаазгай Мэргэн хаанай Шагшага Мэргэн Тайжа таряан болоод сасаршаба.

Таряан болоод сасаршахадаяь, Үбгэн Жэбжээнэй тахяа* гү, али петух болоод хуу туужэ эдижэрхибэ.

Тиижэ дайгаа даража, һамгаа байрадаа асаржа, одоо тэндээ жаргажа байһыем хашдаа.

Храбрый Жэбжэнэй

1  Парень Жэбжэнэй [91] был, говорят, одиноким сиротой. Когда-то давно на его отца и мать напали богачи, ноёны и угнали вместе с их скотом. Только их единственный сын уцелел в утари - яме для дымления кожи. Чтобы богачи, ноёны не угнали и его, отец с матерью спрятали сына в этой яме у очага.

Парень подрос, стал охотиться и добывать себе пищу. Ничего-то у него не было - ни одежды, ни еды. Наготу свою прикрывал заячьей шкуркой, так и ходил.

- Кто такие твои мать с отцом? - спрашивали у него.

- Отцом мне [приходится] высокий утес, матерью - яма-утари, - отвечал он.

2  Парень вырос, возмужал. Когда повзрослел, он подумал: "Из одной головешки костер не разгорится, из одного человека семья не выйдет, нужно суженую искать".

На юго-восточной стороне жил некий Шаралдай Мэргэн-учитель. [Жэбжэнэй] отправился туда, чтобы узнать у него, в каком доме живет его суженая. Добрался он до [Шаралдай Мэргэна] - стоит дом без дверей и без урхэ.

- Если есть урхэ - распахни, если есть дверь - открой, не откроешь - прострелю навылет, - говорит парень.

3  У него был лук со стрелами. Еле-еле отыскал вход и проник внутрь. Шаралдай Мэргэн, превратившись в желтого пестрого змея, лежал у своего очага, трижды его опоясав. "А-а", - произнес он и поднялся. Когда он встал, парень рассказал о том, что его привело к нему.

- На северо-западной стороне живет Лабанду-хан. Его дочь Лабша Гуа-красавица, - сказал [Шаралдай Мэргэн].

- Как же я до нее доберусь? Ведь у меня нет коня, - говорит [парень].

4  Однажды, охотясь, как всегда в тайге, чтобы добыть себе пищу, [Жэбжэнэй[нашел двухлетнего рыженького жеребенка. Вырастил из этого жеребенка коня. Стал он ярко-рыжим конем по семь лет усталости не знающим. Сел на него [Жэбжэнэй] и отправился на северо-запад. На пути своем встретил доярок Лабанду-хана и старого пастуха, пасшего телят, и спрашивает у него:

- У хана есть дочь?

- Есть.

- Что ты у хана делаешь?

5  - Я ханских телят пасу. [Вечером] пригоняют коров, доят. Потом доярки моют ведра, а я пью эти ополоски. Когда ханская дочь ложится спать, я лижу ей пятки, пока [она] не заснет.

Парень переоделся в одежду пастуха [92] и погнал телят. Пригнал их, когда вымыли ведра, выпил ополоски. Пока ханская дочь нежилась под собольим одеялом, наслаждалась под выдровым одеялом, подошло время лизать ей пятки. А [Жэбжэнэй], оказывается, взял с собой телячий язык. Мягкой его стороной гладит пятки. Вдруг взял да провел по пяткам жесткой стороной.

6  - Ай, что это? - вскрикнула девушка и вскочила. Когда она встала, парень заговорил с ней. Поговорили они и договорились стать мужем и женой. А девушка-то уже была сосватана за Шагшага Мэргэн Тайжу - сына Шазгай Мэргэна. Уже свадьба готовилась.

[Жэбжэнэй]-парень пошел на эту свадьбу, а своего ярко-рыжего коня, по семь лет усталости не знающего, пустил в ханский табун, превратив в вороного коня с серебряным браслетом на передней правой ноге. Выдавая свою дочь замуж, хан спрашивает у нее:

- Ну, какого коня выберешь себе?

У парня с ханской дочерью был уговор, что [он] своего коня пустит в табун, превратив его в такого-то.

7  - Сяду верхом на вороного коня с серебряным браслетом на передней ноге, - отвечает дочь.

- Откуда в моем табуне появился такой конь, не подослан ли он врагами-чужаками, - говорит хан.

- Отец мой, из большого вашего табуна я попросила только одного коня, вы не можете отказать, должны дать, - просит дочь.

8  Хан был вынужден отдать этого коня своей единственной дочери. А конь-то не вороной, а ярко-рыжий, по семь лет усталости не знающий и даром превращения обладающий. На крупе было красное, как уголек, пятно, которое помогало ему взлетать ввысь.

Как только девушка села на коня, он взлетел. А Шагшага Мэргэн Тайжа - сын Шазгай Мэргэна, отлетел назад. Так он упустил свою жену. "Десять лет буду искать жену по следам паука, двадцать лет стану искать по следам червяка, а ее найду", - сказал Шагшага Мэргэн Тайжа.

9  Парень [Жэбжэнэй] привез свою жену домой, стали они жить да поживать, и конь при них. Муж ходил на охоту: скота у них не было. В это время приехал тот злодей, Шагшага Мэргэн, и увез его жену. Вернулся с охоты [парень] - жены нет дома. Оставила она ему записку: "Видно, пришел конец. Гнаться за мной - дело трудное. Страшный это человек".

10  Жэбжэнэй отправился за ним. Через сутки добрался до того места, где они недавно были. Там от жены тоже была записка: "Он спать ложится спиной на острие железного наконечника стрелы". "Если так он спит, то силен Шагшага Мэргэн", - подумал Жэбжэнэй и отправился дальше.

Устал парень в пути и лег отдохнуть. [Жэбжэнэй] был тоже здоровым. Лежит он - нога на одной стороне речки, а голова - на другой. Мимо него проходил табунщик, сел на нос ему и испустил вонь. А нос-то у него здоровый был. ["Значительно больше моего носа", - уточнил сказочник]. "В разных местах и воздух разный", - подумал Жэбжэнэй. В это время ярко-рыжий конь, по семь лет устали не знающий, забил копытами и промолвил: "Вставай скорее!"

11  Поднялся парень и поехал дальше. Догнал Шагшага Мэргэн Тайжу и пустил стрелу, привязав к нему свой кисет с табаком. Покурили они так, обменявшись табаком, и стали меряться силой. Шагшага Мэргэн Тайжа - сын Шазгай Мэргэна - не смог одолеть Жэбжэнэя. Тогда Шагшага Мэргэн Тайжа превратился в жаворонка и полетел. Жэбжэнэй стал ястребом, пустился вдогонку и поймал его. Шагшага Мэргэн Тайжа - сын Шазгай Мэргэна - превратился в зерна и рассыпался. Жэбжэнэй обернулся то ли курицей, то ли петухом, собрал все зерна и съел.

Так [Жэбжэнэй] одолел врага, вернул жену домой, и зажили там счастливо.